نویسندگان: احمد صدرحاج سید جوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی




 

تشعیر، تشعیر گونه‌ای از هنر طراحی و نقاشی است که برای تزیین حاشیه‌ی کتابهای خطی به کار گرفته می‌شده است. در طراحی تشعیر اندازی از خطهای بسیار نازک و ظریف بهره جسته شده است. مایه‌های مورد توجه تشعیرسازی، نگاره‌های گیاهی هستند که در میان آنها نقش جانوران نیز طراحی شده است. نمونه‌هائی از تشعیرسازی نیز در دست است که در آنها نقش انسان را نیز به کار برده‌اند. از جمله در کارهای قرن نهم با صحنه‌های مربوط به زندگی چادرنشینان برخورد می‌کنیم. در تشعیرهای به جای مانده سه‌گونه‌ی عمده را می‌توان شاهد بود: تشعیرهائی که در آنها فقط نگاره‌های گیاهی. منظره‌ی طبیعی و کوه و پرندگان نقش شده است. این شیوه را در کارهای آغازین قرن نهم شاهد هستیم - گروه دوم تشعیرهائی هستند که در آنها جانوران طرح شده‌اند، برخی از آنها جانوران را در حال «گرفت و گیر» یا جنگ با هم در میان فضای گل و برگ نقش کرده‌اند. مانند جدال میان شیر و اژدها، یا آهو و گرگ و یا حمله‌ی شیر بر آهو. و بالاخره گروه سوم را تشعیرهائی تشکیل می‌دهند که در آنها منظره‌ی طبیعی و زندگی چادرنشینان و چوپانان طرح‌اندازی شده است. از آن جمله‌اند تشعیرهای مربوط به نسخه‌ی دیوان سلطان احمد جلایر. نمونه‌ای از کار تشعیرسازی نیز وجود دارد که در آن زمینه‌ی کار را نگاره‌های اسلیمی تشکیل می‌دهد. تشعیرسازی در دوران سلطان حسین میرزا بایقرا با گرایش به حاشیه‌سازی زرافشان، مدتی مورد بی‌مهری قرار گرفت ولی بار دیگر در دوران سلطنت شاه طهماست صفوی کاربرد فراوان یافت و از نظر رنگ در مایه‌ی رنگهای متفاوت طلایی اجراء می‌شد. در عهد صفویه با تشعیرهائی که به یاری دو رنگ طلایی و نقره‌ای اجرا شده‌اند برخورد می‌کنیم. در تشعیرسازیهای آغاز قرن نهم، نقش جانورانی چون: ققنوس و اژدها، حواصیل، پلیکان، شیر، میمون،‌ مار و پرندگان فراوان به کار رفته که بی‌شباهت به اجراء آنها در سبک چینی نیستند. از کارهای جالب تشعیرسازی شیوه‌ی شاه طهماسب، نسخه‌ی نظامی را می‌توان یاد کرد که در موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود تشعیرهای مزبور فضای طبیعی شاد و دلنشینی را عرضه می‌کند که حیوانات پراکنده در این فضاها با دقت و سرزندگی طراحی شده‌اند. در این آثار رنگهای طلایی به کار رفته در دو مایه‌ی زرد و سبز هستند که در برخی محلها رنگ نقره‌ای نیز بدانها جلوه‌ای خاص بخشیده است. در دوران شاه عباس رنگهای گوناگون و پر زرق و برق در تشعیرسازیها به کار گرفته شده و در نیمه‌ی قرن یازدهم به تدریج طلااندازی ناپدید می‌گردد. در کار طراحی تشعیر از قلمهای مختلف بهره می‌جسته‌اند.
منبع :
تشعیر، اردشیر مجرد تاکستانی، تهران، 1368 ش.
پرویز ورجاوند
منبع مقاله :
صدر حاج سید جوادی، احمد - فانی، کامران - خرمشاهی، بهاءالدین؛ (1391)، دائرةالمعارف تشیع 4، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، اول.